सुखाचा शोध ...

‘मला सांगा, सुख म्हणजे नक्की काय असतं?’
प्रशांत दामलेच्या एका लोकप्रिय नाटकातलं त्यानंच गायलेलं हे गीत म्हणजे मला तमाम माणसांच्या मनाच्या भावना अधोरेखित करणारं गीत वाटतं. प्रत्येक माणूस जे जीवन जगतो ते सुख मिळविण्यासाठी व त्याचा मनमुराद आनंद लुटण्यासाठी. तसंच आपल्याला हा जो मानवी जन्म लाभला आहे त्याचे प्रयोजन काय? जीवनाचा अर्थ काय आहे? असा प्रश्न केव्हा ना केव्हा प्रत्येक माणसाला पडतोच.
आपलं जीवन अर्थपूर्ण असावं, जीवनात काही तरी चांगले- वेगळं करावं, ही प्रेरणा उपजतच असते. पण तरीही बहुसंख्य माणसांना खऱ्या आनंदाचा- सुखाचा शोध लागत नाही आणि आपल्या जीवनाचे प्रयोजन समजत नाही, हीपण एक वस्तुस्थिती आहे. आज भौतिक संपन्नतेच्या जगात लौकीकार्थानं सुखोपभोगाला तोटा नाही. तरीही मग आपण अस्वस्थ का आहोत? तथाकथित भौतिक सुखही का टोचू लागतं? भोगाचा का कंटाळा येऊ लागतो? आणि मुख्य म्हणजे विंदांनी म्हटल्याप्रमाणे ‘तेच ते- तेच ते’ दिनक्रम करताना जीवनाची क्रियाच मुळी का निर्थक वाटू लागते? ज्याला विचार करायची सवय आहे व जो अंतर्मनात जागृत चिकित्सक आहे, त्याला जीवन अर्थशून्य वाटू लागतं आणि उदासीनता येऊ लागते.
शाश्वत सुखाचा शोध आणि जीवनाचा अर्थ लावणे या दोन्ही बाबींवर अनेक तत्त्वज्ञ, विचारवंत व धर्मगुरू यांनी बरंच काही लिहून ठेवले आहे. धर्म- अध्यात्म- तत्त्वज्ञान या अंगानं भक्ती व अध्यात्मामुळे चिरंतन सुख लाभतं आणि जीवन सुकर होतं, असं म्हटलं आहे. मला व्यक्तिश: पन्नाशीनंतरही हा आध्यात्मिक मार्ग चोखाळून सुखाचा शोध लागेल व जीवन सुकर होईल, असं वाटत नाही. कदाचित माझ्या इह व ऐहिकवादी वृत्तीची ती मर्यादा वा अज्ञान असेल. एक व्यापक कर्मकांडरहीत मूलभूत अध्यात्मिकता मला मान्य आहे. पण धर्म व ईश्वरोपासना हाच त्याचा एकमेव मार्ग आहे, हे बुद्धीला व तर्काला पटत नाही.
मग मला सतावणारा खरं सुख म्हणजे काय व जीवनाचं प्रयोजन काय आहे, या दोन जिज्ञासा व प्रेरणांचे का? मला त्याचा कसा शोध लागेल व कसा बोध होईल?
मी एक लेखक व वाचक आहे, त्यामुळे सुखाच्या तसेच दु:खाच्या क्षणीही पुस्तकांना जवळ करतो आणि माझा आनंद- सुख शतगुणित होतो आणि दु:खाचा निचरा होतो. मन कसं शांत- निर्विकार होतं. मला माहीत नाही, पण अशाच क्षणी मला अध्यात्माचा स्पर्श झाल्याचं जाणवतं.
शाश्वत सुख आणि जीवनाचं खरं प्रयोजन यासंदर्भात मलाही अनेकवार प्रश्न पडले आहेत आणि मन उदास होऊन गेलंय. त्याचा मी माझ्या बुद्धी-भावनेनं विचार करीत शोध घ्यायचा प्रयत्नही केलाय. पण लिओ टॉलस्टॉयच्या साहित्यातून मला त्या संदर्भात जे मिळालं, त्यानं माझा शोध थांबला आहे. माझ्या बुद्धी, भावना, प्रेरणा आणि वृत्तीला पटणारा व भावणारा अर्थ टॉलस्टॉयच्या ‘हाऊ टू रिड गॉस्पेल?’, ‘दि पाथ ऑफ लाईफ’ आणि ‘व्हॉट देन मस्ट वुई डू?’ या तीन निबंधांनी गवसला.
मी टॉलस्टॉयचा जबरदस्त फॅन आहे. त्याच्या तीन कादंबऱ्या ‘अ‍ॅना कॅरेनिना’, ‘वॉर अ‍ॅण्ड पीस’ आणि ‘रिझरेक्शन’ जगातील सर्वश्रेष्ठ कादंबऱ्या आहेत. टॉलस्टॉय, दोस्तोव्हस्की, शेक्सपिअर व आपले प्रेमचंद व शरदचंद्र चॅटर्जी हे पाच लेखक हे सर्वकालीन श्रेष्ठ मानवी जीवनाचे ललित भाष्यकार आहेत. जीवनाचे सर्व पैलू आणि मानवी मन, तिच्या भाव-भावना आणि विविध विकार समग्रतेनं जाणायचे असतील तर महाभारत व हे पाच लेखक वाचावेत. त्यानंतर दुसरं काही आयुष्यभर वाचलं नाही तरी चालेल. हे साहित्य वाचलेला वाचक हा कायम सुजाण व उदार राहील- असेल!
पण टॉलस्टॉयला जीवनाच्या उत्तरार्धात (व आधीही मधून मधून) शाश्वत सुख, जीवनाचे खरे प्रयोजन व धर्म- आध्यात्मिकतेबाबत प्रश्न पडत होते. त्याच्या स्वभावाप्रमाणे याही प्रश्नाला तो थेटपणे भिडला. तसा तो धार्मिक ख्रिस्ती होताच, पण कर्मकांडापासून शेकडो कोस दूर. त्यानं पुन्हा बायबलचा अभ्यास केला, सॉक्रेटिस, सॉलोमन, शोपेनहॉर, बुद्ध आदींचे ग्रंथ- विचार अभ्यासिले आणि मग त्याला गवसलेल्या अन्वयार्थाची परिणती म्हणजे वर नमूद केलेले निबंध होत!
ज्यांनी मी सार्वजनिक जीवनातली मूर्तिमंत शुचिता, साधुत्व आणि नैतिकतेचा प्रखर आवाज मानतो, त्या ग. प्र. प्रधानांनी टॉलस्टॉयला जी जाहीर पत्रे लिहिली व त्याद्वारे टॉलस्टॉयच्या जीवन, साहित्य व विचारांचा मागोवा घेतला, त्याचं ‘टॉलस्टॉय यांच्याशी पत्रसंवाद’ या नावानं पुस्तकही झालं, ते वाचताना टॉलस्टॉयच्या या तीन निबंधांचा आणि त्यानं सुख व जीवनाचा जो अर्थ लावला, त्याचं विवेचन प्रधान सरांनी स्वत:चे अंतरंग त्यात मिसळून जे केलं आहे, ते फार मूलगामी, मौलिक आहे. ते मी पुन: पुन्हा वाचलं आणि आता जर मला प्रशांत दामलेंनी ‘मला सांगा, सुख म्हणजे नक्की काय असतं?’ असा प्रश्न केला तर मी त्यांना त्याचं यथोचित उत्तर देऊ शकेन.
टॉलस्टॉयनं लोक का व कशा पद्धतीनं जगतात हे सांगताना म्हटलंय, लोक चार पद्धतीनं जगतात. काहीजण अज्ञानी असतात, काहीजण सुखोपभोगात जगत असतात, काहीजण शारीरिक व बौद्धिक सामथ्र्य मिळवीत जगतात, तर काहीजण दुबळेपणानं जगत राहतात. पण त्यांना शाश्वत सुख व जीवनाचा खरा अर्थ त्याद्वारे गवसत नाही. टॉलस्टॉयनं ‘हाऊ टू रिड गॉस्पेल’मध्ये यासंदर्भात पुढे असं म्हटलंय की, प्रत्येकालाच बुद्धी व सदसद्विवेकबुद्धी असते व त्या आधारे सत् काय असत् काय, चांगले काय व वाईट काय, हे तो ठरवीत असतो. माणसाला जीवनात केवळ वासनांची व शारीरिक प्रेरणांचीच- अ‍ॅनिमल इन्स्टिक्टचीच तृप्ती करायची नसते, तर या विश्वाचा आधार असलेल्या उदात्त शक्तीशी आपले नाते आहे, हे जाणून त्या उदात्त शक्तींच्या आज्ञेचे पालन केले पाहिजे, तरच तो सुखी होईल.
या उदात्त शक्तींच्या आज्ञा कोणत्या? माणसांनी सुख-समाधानाने राहावे व जगात शांतता नांदावी यासाठी येशू ख्रिस्तांनी ज्या पाच आज्ञा दिल्या आहेत, त्याचे मोठे मार्मिक विवेचन टॉलस्टॉयने केले आहे. त्या आज्ञा अशा आहेत. एक- सर्वासोबत शांततेने राहा व कोणावरही रागावू नका. दोन- लैंगिक सुखाची इच्छा नैसर्गिक आहे, पण तिचे स्वैराचारात रूपांतर करू नका. पती-पत्नीचे पवित्र नाते जपा. तीन- कधीही शपथ घेऊ नका. जे सत्य आहे ते ‘हो’ किंवा ‘नाही’ या शब्दात सांगा. कोणाचा न्यायनिवाडा करीत त्याला दोषी ठरवू नका. चार- जो अन्याय करतो, त्याचा प्रतिकार बळाने करू नका, हिंसेचा प्रतिकार हिंसेने करू नका. पाच- देश-परदेश असा भेदभाव न करता सर्वाशी सख्यत्वाने वागा. टॉलस्टॉय पुढे असं म्हणतात, ख्रिस्ताने कुठेही ‘फॉलो मी’ असं म्हटलेलं नाही, तर ‘फॉलो द ट्रथ’ (सत्याचे पालन करा) असाच संदेश दिला आहे.
जीवनाचा अन्वयार्थ व जीवनाची सार्थकता या पाच ख्रिस्त आज्ञेत टॉलस्टॉयनं शोधली. तसा विचार केला तर थोडय़ाफार फरकानं सर्वच धर्मानं हेच तर सांगितलेलं आहे. याच्या आधारे जीवन सार्थक होऊ शकतं, असा टॉलस्टॉयचा विश्वास आहे. मला तो वाचताना व त्यावर विचार करताना मनापासून पटतो. कारण टॉलस्टॉय हा केवळ तत्त्वज्ञ विचारवंत नव्हता, तर कलावंत होता आणि खरा कलावंतच जीवनाचा खरा व समर्थ भाष्यकार असतो. मी धर्मगुरूपेक्षा कादंबरीकार श्रेष्ठ मानतो व त्याच्या विचारांना अनुसरतो. भगवद्गीतेपेक्षा ज्ञानदेवांचं ‘पसायदान’ मी मोठं मानतो तो याच श्रद्धेतून!
आता शाश्वत सुखाच्या शोधाबद्दल टॉलस्टॉय का म्हणतो ते पाहूया. ‘व्हॉट आय बिलिव्ह’ पुस्तकातील ‘दि पाथ ऑफ लाईफ’मध्ये त्यांनी एक मूलगामी विचार मांडला आहे. जर माणूस स्वत:साठी जगला तर त्याचं जीवन विफल होईल, पण जर कक्षा रूंद करून तो समाज व अखिल मानवजातीसाठी यांच्या सुखासाठी जगू लागला तर त्याचे जीवन सफल होईल.
माणसाला जर खरं सुख मिळायचं असेल तर काय केलं पाहिजे, याचे टॉलस्टॉयनं अनुभव व विचारमंथनातून गवसलेलं नवनीत सादर करीत लिहिलंय. सुखासाठी पहिली आवश्यक गोष्ट म्हणजे माणसाचे निसर्गाशी जिव्हाळ्याचे नाते हवे व त्यात कोणताही बिघाड आणता कामा नये. मानवानं मोकळ्या सूर्यप्रकाशात, धरतीमातेच्या कुशीत व वृक्षवल्ली-पशुपक्षी या सोयऱ्यांसोबत राहिलं पाहिजे. सुखासाठी दुसरी आवश्यक गोष्ट म्हणजे प्रत्येकानं आपल्या आवडीचं काम केलं पाहिजे व काही प्रमाणात अंगमेहनत केली पाहिजे. तरच शांत सुखाची झोप लागते. तिसरी गोष्ट म्हणजे, जिव्हाळ्याचे समाधानी कौटुंबिक जीवन. चौथी गोष्ट म्हणजे ‘जीवाचे मैत्र’. वेगवेगळ्या लोकांशी स्नेह-मैत्रीचे संबंध ठेवणे. पाचवी गोष्ट फार महत्त्वाची आहे- शरीर सुदृढ असतानाचा येणारा नैसर्गिक मृत्यू. अर्थात हे आपल्या हाती नसतं. या सर्वाचा परिणाम हा आहे की, व्यक्ती व समाजाचे सुख एकमेकांत गुंतले आहे व निसर्गाशी समरस होऊन त्याचा विध्वंस न करता एकरूप होण्यात आहे.
वाचकहो, तुम्हाला वाटेल, टॉलस्टॉयनं यात नवीन काय सांगितलं? नवीन नक्कीच नाही, पण ते अनुभवसिद्ध व पारखून- विचार करून घेतलेले जीवन तत्त्वज्ञान आहे. हे विचारकण अनुभवाचे आहेत, आचारायचे आहेत. ‘दि आर्ट लिव्हिंग’ही करून पाहण्यात व अनुभवात सामावलेली आहे. टॉलस्टॉय या कलावंत तत्त्वज्ञाचं हेच वैशिष्टय़ होतं. तो पुरेपूर जीवन जगला. त्याग आणि भोग, मोह आणि वैराग्य, पाप आणि पुण्याचा जगण्यातून त्यानं अनुभव घेतला व हंसक्षीर विवेकानं आपल्या लेखनातून शाश्वत सुख कशात असतं, हे सांगितलं.
मी असं मानतो की, धर्मज्ञ जे धार्मिक वचनातून सांगतात तेच श्रेष्ठ कलावंत साहित्यिक साहित्यातून सांगतात. ते अधिक जिवंत असतं. मन व बुद्धीला ते तीव्रतेनं पटतं. म्हणून टॉलस्टॉयला मी मानतो.
उद्या मला केव्हा जीवनाच्या प्रयोजनाबद्दल प्रश्न पडला व कशात सुख मानायचं, असं कोडं पडलं तर मी टॉलस्टॉयचे शब्द प्रमाण मानीन। त्याचं पुन्हा वाचन करीन आणि म्हणेन, येस. मला नक्की सांगता येईल, सुख म्हणजे काय असतं!
- लक्ष्मीकांत देशमुख